Obowiązująca ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami wyraźnie oddziela te dwa często w Polsce mylone pojęcia. Ochrona zabytków jest bowiem domeną państwa i jego urzędów, natomiast opieka nad zabytkami to przede wszystkim obowiązek prawny właściciela, ale także moralne zobowiązanie społeczeństwa reprezentowanego przez społecznych opiekunów zabytków (indywidualnych, bądź zbiorowych). Ustawowi społeczni opiekunowie zabytków (SOZ) powoływani są przez Starostów na wniosek Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków, którzy przed postawieniem takiego wniosku sprawdzają wiedzę merytoryczną i prawną kandydata. Strukturę ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce przedstawiają dwie poniższe ilustracje:
Rys.1 Struktura ochrony zabytków,
Rys. 2 Struktura publicznej opieki nad zabytkami.
Do czasu uchwalenia obecnie obowiązującej ustawy, przez ponad 40 lat organizowaniem społecznej opieki nad zabytkami (SOZ) zajmowało się Polskie Towarzystwo Turystyczno- – Krajoznawcze, a konkretnie Komisje Opieki nad Zabytkami PTTK. Komisje takie powoływane były: przy ZG PTTK, na poziomie wojewódzkim i oddziałowym. Zajmowały się ewidencją i organizacją działań SOZ, szkoleniami ( zarówno SOZ jak i instruktorów SOZ PTTK), organizacją zjazdów społecznych opiekunów zabytków – najlepszego forum wymiany doświadczeń i informacji, a także publikacją wydawnictw szkoleniowych dla SOZ i kandydatów na SOZ.. Odmienność działań Komisji Opieki nad Zabytkami Zarządu Głównego PTTK polegała dodatkowo na wspieraniu działań muzeów regionalnych i społecznych.
Namacalnym śladem tych działań są do dzisiaj obowiązujące uprawnienia Społecznego Opiekuna Zabytków PTTK oraz instruktora SOZ PTTK. Jako wewnętrzne uprawnienia kadrowe Towarzystwa nie uległy one likwidacji na mocy nowej ustawy, ale mimo to, Komisja zachęca „opiekunów zabytków PTTK" do uzyskiwania uprawnień ustawowych.
Dla ułatwienia uzyskiwania uprawnień SOZ Komisja w ostatnich latach opracowała program szkolenia SOZ i zasady ich egzaminowania. Program szkolenia obejmuje łącznie 36 godzin i są tam zarówno zagadnienia z historii sztuki, prawa, działań SOZ, ale także specyfiki zabytków regionu. Materiał ten został uzgodniony z Wojewódzkimi Konserwatorami Zabytków na zjeździe w Międzyrzeczu w 2006 roku (?) i przyjęty do realizacji. Komisja Opieki nad Zabytkami ZG PTTK takie szkolenia organizuje. Ze względu na duże zainteresowanie społeczne, liczba SOZ systematycznie rośnie, a rola PTTK w pozyskiwaniu nowych SOZ jest niebagatelna. Oczywiście trudno oczekiwać, aby liczba SOZ osiągnęła taki wymiar jak w latach 70-tych XX w., kiedy PTTK rejestrowało, jaka organizacja prowadząca, kilkadziesiąt tysięcy SOZ w całej Polsce. Oczywiście liczy się nie ilość, a jakość. Dzisiaj dobrze wyszkolony i przygotowany do pracy i współpracy z WKZ, społeczny opiekun jest w stanie zdziałać więcej, niż przed laty grupa zaangażowanych emocjonalnie, ale mniej przygotowanych SOZ.
MUZEA
Aktualnie Towarzystwo we wszystkich swoich strukturach posiada muzea regionalne, izby pamięci, ośrodki kultury i turystyki górskiej, skanseny, archiwa i biblioteki.
Wśród najbardziej znanych muzeów PTTK należy wymienić : Zamek w Golubiu Dobrzyniu, Zamek w Dobczycach, Muzeum PTTK w Puławach ( w remoncie), Muzeum PTTK w Olkuszu, Muzeum PTTK Miasta i Rzeki Warty, Muzeum PTTK w Gorlicach, Muzeum PTTK w Starachowicach, czy najmłodsze Muzeum PTTK w Końskich. Są muzea nie działające jak np. w Ojcowie i muzea PTTK przekazane ostatnimi laty do samorządów takie jak: Zamek Grodno w Zagórzu Śląskim, Muzeum w Muszynie ( z depozytem zbiorów PTTK), Muzeum Podhalańskie im. Cz. Pajerskiego – wybitnego działacza PTTK i założyciela muzeum. Jest także muzeum założone przez PTTK, a prowadzone od początku wspólnie z Urzędem Gminy w Iwanowicach. Towarzystwo wspomaga działalność muzeów z budżetu centralnego, ale nie można nie wspomnieć o pomocy jaką udzielają muzeom regionalnym miejscowe samorządy. Bez ich istotnej pomocy prowadzenie tych jednostek mogłoby być niemożliwe. To dowód na to, jaką rolę odgrywają muzea regionalne nie tylko dla turystów, ale także dla społeczności lokalnych.
Komisja Opieki nad Zabytkami ZG PTTK organizuje raz w kadencji szkolenia dla prowadzących muzea regionalne. Materiał szkoleniowy obejmuje zarówno zagadnienia prawne i dokumentacyjne, jak też zasady organizacji ekspozycji i wyboru artefaktów, a także sposoby i źródła pozyskiwania środków na działalność, a nawet sposoby dokumentowania fotograficznego zbiorów. Ponadto zagadnienia z zabezpieczenia, przechowywania i wstępnej konserwacji zbiorów. Wybitni fachowcy z zakresu muzealnictwa i konserwacji zabytków będący członkami Komisji Opieki nad Zabytkami ZG PTTK z chęcią dzielą się swoją wiedzą fachową z prowadzącymi muzea PTTK.
fot. A. Danowski „Zamek – Muzeum PTTK w Golubiu-Dobrzyniu",
Andrzej Danowski
