Życiorys
Urodził się 02.04.1931 roku w Bogutach woj. podlaskie. Pochodził z rodziny szlacheckiej pieczętującej się herbem „Lubicz". Rodzice Marian i Bolesława z domu Zakrzewska prowadzili gospodarstwo rolne w Bogutach. Rodzina związana była z tradycjami niepodległościowymi, pradziadkowie i dziadkowie uczestniczyli w powstaniach narodowych.
W 1948 r. Kazimierz Uszyński ukończył Szkołę Podstawową w Bogutach, a w 1952 Liceum Ogólnokształcące w Ostrowii Mazowieckiej. W tym samym roku rozpoczął studia na wydziale Historycznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W pamiętnym czerwcu 1956 otrzymał tytuł magistra historii sztuki, a tematem jego pracy dyplomowej była monografia architektoniczna późnobarokowego kościoła w Ciechanowcu. Jak stwierdził w swej rozprawie magister Kazimierz Uszyński, kościół ufundował w 1737 r. Franciszek Maksymilian Ossoliński – podskarbi koronny z czasów króla Stanisława Leszczyńskiego. Autor słusznie zwraca uwagę, że decyzja dotycząca budowy tego kościoła musiała być podjęta wcześniej, gdyż w 1736 r. fundator jako osobisty przyjaciel króla wyjechał z nim do Luneville /Francja/. Opiekę nad kościołem przejął syn Tomasz i jego żona Teresa z Lanckorońskich. Współczesne publikacje w pełni potwierdzają te twierdzenia1.
W czasie studiów, w 1954 r. poślubił koleżankę szkolną z rodzinnej miejscowości Helenę Wróbel. Wychowali pięcioro dzieci, które pracują w oświacie, kulturze i turystyce. Mgr Kazimierz Uszyński po ukończeniu studiów rozpoczął pracę jako referent w miejscowej Spółdzielni Mleczarskiej, a w lutym 1957 r. podjął pracę jako nauczyciel w Szkole Podstawowej w Ciechanowcu. Uczył młodzieży historii, prowadził zajęcia plastyczne, organizował wycieczki jako regionalista i społeczny opiekun zabytków PTTK. W 1962 r. był jednym z organizatorów Towarzystwa Miłośników Ciechanowca. W okresie późniejszym przez wiele lat pełnił funkcję prezesa tego towarzystwa organizując liczne imprezy i konferencje popularnonaukowe oraz przygotowując regionalne publikacje. Te formy działalności były dla historyka sztuki niewystarczające. Razem z miejscowym lekarzem, Pawłem Olszewskim, postanowili kilka lat wcześniej gromadzić eksponaty do przyszłego muzeum.
W 1962 r. Kazimierz Uszyński pracując jeszcze w szkole podejmuje się prowadzenia społecznej placówki muzealnej. Rangę placówki państwowej Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu uzyskuje dzięki staraniom kierownika w 1968 r. Kazimierz Uszyński rezygnuje wówczas z pracy w szkolnictwie i z wielkim poświęceniem tworzy od podstaw jedno z najlepszych muzeów rolniczych w Polsce. Dyrektorem tego muzeum był ponad 40 lat, a następnie po przejściu na emeryturę pełnił do końca życia funkcję Wicedyrektora do spraw naukowych.
Muzeum było zawsze otwarte dla różnorodnych działań społecznych, w tym PTTK. Tu odbywały się obozy szkoleniowe młodzieżowych opiekunów zabytków, szkolenia i zjazdy społecznych opiekunów zabytków oraz przewodników PTTK.
Mgr Kazimierz Uszyński z niezwykłą ofiarnością i twórczą pasją rozwijał działalność kulturalną w Ciechanowcu. Był inicjatorem i realizatorem tak znakomitych ogólnopolskich imprez jak: konkurs gry na instrumentach pasterskich (od 2006 roku nosi jego imię), szkolenia młodzieżowych opiekunów zabytków, sesje popularnonaukowe poświęcone historii miasta i mazowiecko – podlaskiej wsi drobnoszlacheckiej, z której wywodził się twórca muzeum, sesje poświęcone problematyce rolniczej i weterynaryjnej, wielkie imprezy folklorystyczne dla mieszkańców Ciechanowca i okolic, plenery malarskie, lekcje muzealne i bardzo cenione imprezy dla młodzieży.
Ale Ciechanowiec zawdzięcza mu nie tylko stworzenie liczącej się w kraju placówki muzealnej. Kazimierz Uszyński miał znaczący udział w następujących przedsięwzięciach społecznych i gospodarczych w Ciechanowcu:
- Założenie świetlicy miejskiej i budowie domu kultury „Strażak",
- Budowa kina na bazie starej bożnicy,
- Budowa stadionu miejskiego i zaplecza rekreacyjnego,
- Budowa adaptacja bazy oświaty – nowa szkoła podstawowa, adaptacja budynku szkoły podstawowej na Liceum Ogólnokształcące, rozbudowa i adaptacja liceum na internat, adaptacja wykupionego budynku na przedszkole, budowa nowego przedszkola,
- Udział w zdobywaniu środków na budowę zakładu obuwniczego i zakładu produkcji zabawek,
- Udział w staraniach o środki i wykonawstwo modernizacji ulic i budowy mostów (zwłaszcza most na ulicy Koziarskiej),
- Udział znaczny w zadrzewieniu miasta, zespołów parkowych i skwerów,
- Udział w pracach związanych z kapitalnymi remontami i rozbudową substancji mieszkaniowej w mieście (kilkanaście budynków),
- Pomoc w remontach i konserwacji zabytkowych obiektów kościelnych, rzymsko – katolickich jak i przy remoncie cerkwi prawosławnej,
- Zabezpieczenie reliktów z cmentarza żydowskiego,
- Olbrzymi udział w odbudowie i zagospodarowaniu zespołu pałacowo-parkowego w Ciechanowcu-Nowodworach,
- Utworzenie Muzeum i zespołów skansenowskich im. ks. K. Kluka,
- Ratowanie od całkowitej dewastacji śladów zamku ciechanowieckiego,
- Zabieganie o należyte opracowanie planów urbanistycznych rozwoju Ciechanowca,
- Współudział w uzyskaniu przez Ciechanowiec kilku nagród w konkursie „Mistrz Gospodarności" w tym tytuły mistrza i arcymistrza,
- Współorganizowanie programu telewizyjnego „Bank Miast",
- Opracowanie kilku publikacji o Ciechanowcu i ks. K. Kluku,
- Zaangażowanie w społeczne staranie o rozbudowę szpitala w Ciechanowcu,
- Znaczny udział w realizacji budowy Urzędu Miasta.
Przez kilka lat pełnił funkcję przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej w Ciechanowcu. Te ogromne zasługi spowodowały, że pod koniec życia Kazimierz Uszyński otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Ciechanowca, a także następujące odznaczenia i wyróżnienia:
- Srebrna Odznaka PTTK - 08.12.1970 r.,
- Brązowy Krzyż Zasługi - 17.09.1971 r.,
- Srebrny Krzyż Zasługi -17.09.1971 r.,
- Zasłużony Białostocczyźnie - 21.04.1972 r.,
- Medal 30-lecia - 22.07.1974 r. ,
- Złoty Krzyż Zasługi - 13.10.1976 r.,
- Złota Odznaka PTTK - 14.11.1979 r.,
- Złota Odznaka za Opiekę nad Zabytkami - 21.05.1979 r.,
- Za zasługi dla Województwa Łomżyńskiego - 10.07.1979 r.,
- Medal Komisji Edukacji Narodowej - 25.03.1980 r.,
- Nagroda Państwowa II stopnia - 1981 r.,
- Krzyż Kawalerski - 15.12.1982 r.,
- Medal 40-lecia - 1985 r.,
- Nagroda im. Adama Chętnika - 1986 r.,
- Medal im. Ignacego Łukasiewicza - 1986 r.,
- Nagroda Wojewody Łomżyńskiego - 1987 r.,
- Krzyż Oficerski - 18.05.1988 r.,
- Nagroda Oskara Kolberga - 1996 r.,
- Nagroda Marszałka Podlaskiego - 2001 r.,
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski w 2002r. przyznany na wniosek wiceprezesa ZG PTTK, przewodniczącego Rady Muzealnej Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka,
- Odznaka Zasłużony Działacz Kultury.
Osiągnięcia w dziedzinie ochrony zabytków i muzealnictwa
Kazimierz Uszyński trafnie wykazał w swoich opracowaniach, że rodzina Ossolińskich miała szczególne zasługi dla Ciechanowca. Była nie tylko fundatorem kościoła i innych obiektów, ale także mecenasem rodziny księdza doktora Krzysztofa Kluka i jego ojca architekta Jana Adriana Kluka, budowniczego kościoła w Ciechanowcu.
Przypominanie zasług Ossolińskich, a zwłaszcza ich podopiecznego ks. Kluka było bardzo ważne dla nauki i kultury polskiej. Dyrektor Kazimierz Uszyński przygotował i zrealizował w zasadzie sam, bogaty program, na który złożyło się kilkanaście sesji naukowych i popularnonaukowych z udziałem najwybitniejszych autorytetów z dziedziny przyrodoznawstwa, historii nauki, rolnictwa, leśnictwa, weterynarii, muzealnictwa. Efektem tych działań były liczne publikacje, w tym cenna monografia poświęcona dziełu Krzysztofa Kluka, opracowana przez Krystynę Marszałek-Młyńczyk2.
Stworzone przez Kazimierza Uszyńskiego Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu wypełniło istotną lukę w polskim muzealnictwie, zwłaszcza na zaniedbanych terenach północno-wschodniej Polski. Ponad 40 lat w historii muzeum to okres niezbyt odległy, jak na tego typu placówkę. Ale miary czasu przykładane do innych muzeów są zawodne w przypadku placówki w Ciechanowcu. W ciągu niewielu lat zrobiono tutaj tak wiele, że nie sposób wyobrazić sobie miasta bez tej instytucji, a muzealnictwa bez Ciechanowca.
W otoczeniu Muzeum nie ma wielkich pomników kultury, nie ma starożytnych zabytków, ale jest niezwykła atmosfera, piękno otoczenia przemijających wiejskich i małomiasteczkowych tradycji ożywianych tęsknotą lat młodzieńczych za skromnym dworkiem wśród malowniczych malw. Muzeum to jest jednak typowym przykładem w tym sensie, że wyrasta ze społecznej tradycji i niegdysiejszej aktywności środowiska, że zawdzięcza swój rozwój, merytoryczny kształt i wysoki poziom naukowy oraz oświatowo - kulturalny twórcy i kierownikowi tej placówki od samego początku. Typowa jest też walka muzeum z przeciwnościami losu, z miejscową biurokracją i brakiem zrozumienia wśród ludzi niewrażliwych na tradycję i piękno.
Niewątpliwie działalność kulturotwórcza Muzeum pod dyrekcją Kazimierza Uszyńskiego wpisała się w krąg mecenasowskich działań podejmowanych z myślą o przywróceniu świetności dawnego książęcego grodu.
Staraniom dyrektora Kazimierz Uszyńskiego zawdzięcza też Muzeum powstanie cennej ekspozycji leśnej, którą zorganizowano w zabytkowej leśniczówce przeniesionej na teren Muzeum w Ciechanowcu.
Kazimierz Uszyński rozumiał dobrze, iż „zaniedbania w dziedzinie ochrony zabytków, obserwacje licznych nieraz obiektów zabytków niszczejących, zaniedbanych bądź dewastowanych prowadzą do swego rodzaju demoralizacji społecznej, do postępującego obojętnienia na sprawy istotne dla prawdziwej egzystencji nowoczesnego państwa, do bierności i narastającego zobojętnienia na trwałość dorobku kulturalnego"3.
O konieczności ochrony kultury ludowej mówił nieustannie i pisał Kazimierz Uszyński wielokrotnie. Warto przytoczyć fragmenty jego artykułu, które świadczą o głębokiej znajomości problematyki.
"Kazimierz Uszyński urodził się w Bogutach k/Ciechanowca 02.04.1931 r., zmarł 27.06.2006 r. w Białymstoku. Pochowany został na cmentarzu w Ciechanowcu. Z wykształcenia historyk sztuki, nauczyciel w szkole podstawowej, organizator i dyrektor Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu.
Malowanymi elementami zdobiono przedmioty użytkowe takie jak szafy, kufry, łóżka, a także ściany domów, kapliczki, szczególnie wnętrza drewnianych kościołów i innych świątyń. W malarstwie ściennym dość często występuje zjawisko nakładania na siebie kolejnych warstw polichromii. Trudno jest ustalić, która warstwa jest najcenniejsza i należy ją zachować lub przenieść na inne podłoże. Są to złożone problemy konserwatorskie, niejednokrotnie bardzo kłopotliwe również dla fachowców. Dla społecznego opiekuna zabytków ważne jest poinformowanie stosownych służb konserwatorskich lub muzealnych o zauważonym odkryciu.
Najtrudniej jest z zakwalifikowaniem przedmiotów codziennego użytku do rangi eksponatów muzealnych zwłaszcza wówczas, gdy mamy do czynienia z wiejskimi wyrobami rzemieślniczymi. W znakomitej większości są to potrzebne w codziennym wiejskim życiu proste przedmioty, jakie mógł wykonać prawie każdy.
O wartości zabytkowej przedmiotu etnograficznego decyduje wiele czynników m.in. wiek (o ile jest to możliwe do ustalenia), interesująca niecodzienna forma przedmiotu, elementy dekoracyjne unikatowy charakter, przedmiot jako składnik interesującej kolekcji, osobliwość materiału, z którego jest wykonany itd.4"
Śledząc historię miasta, rozumiejąc wartości kultury ludowej tego regionu, muzeum pod kierownictwem Kazimierza Uszyńskiego znalazło formułę i właściwą specjalizację tworzonych zbiorów. Dzięki dyrektorowi, muzeum zgromadziło cenne zabytki związane z historią miasta, obrazy z XIX i XX wieku oraz największą w kraju plenerową kolekcję 65 rzeźb ceramicznych wybitnego artysty Jana Ślusarczyka (1903-1980). Na cele ekspozycyjne odbudowany został zrujnowany w czasie wojny pałac klasycystyczny z końca XVIII i początku XIX wieku. Kazimierz Uszyński udostępnił dla zwiedzających 35 ekspozycji stałych, w tym cenną kolekcję ze zbiorów Andrzeja Ciechanowieckiego z Londynu. Największy obszar ekspozycyjny zajmował skansen mazowiecko - podlaskiego budownictwa drewnianego, w którym zgromadzono 45 obiektów. Są to dwory, wiejskie chałupy, stodoły, spichlerze, lamusy, zespół uli, piwnice, brogi, maneż kieratowy, młyn wodny, kuźnia i wiatrak. Obiekty te zgrupowane są w formie kompletnych zagród z małą architekturą; jak kapliczki, gołębniki i płoty ogradzające przydomowe ogródki, gdzie uprawiane są warzywa, kwiaty, zioła i inne przydatne w domu rośliny.
Najwspanialszymi zabytkami tego zespołu są dwa lamusy podcieniowe z XVIII wieku i stojący in situ młyn wodny z XIX wieku. Kazimierz Uszyński żartem przekazywał opowieści najstarszych mieszkańców Ciechanowca, iż hrabia przegrał młyn wodny w karty i dlatego pozostał on na miejscu, nie mógł być, bowiem sprzedany ani rozebrany i przeniesiony na inne miejsce. Skansen i malowniczy park służyć może za przykład w pełni ekologicznych działań, gdzie przyroda żyje w całkowitej symbiozie z człowiekiem.
Dzięki wieloletnim staraniom Kazimierza Uszyńskiego powstał unikalny w świecie, przymuzealny „ogród roślin leczniczych" odtworzony zgodnie z „ Dykcjonarzem roślinnym" księdza doktora Krzysztofa Kluka. Cechą charakterystyczną tej placówki była nie tylko troska o zabytki, ale także odtworzenie uroku mazowiecko - podlaskiej wsi.
Stworzony przez Kazimierza Uszyńskiego nowoczesny ośrodek popularyzujący osiągnięcia cywilizacyjne i kulturalne środowisk wiejskich długo nie znajdował uznania wśród władz państwowych i samorządowych.
Powstanie i rozwój Muzeum w Ciechanowcu było ściśle związane z działalnością społeczną w tym regionie. Dotyczy to przede wszystkim Towarzystwa Miłośników Ciechanowca i Polskiego Towarzystwa Turystyczno - Krajoznawczego, które miało tutaj jedną z głównych baz działalności programowej.
Mimo szerokiego społecznego zaplecza, Muzeum prowadzone było w sposób wysoce profesjonalny i zgodny z potrzebami muzealnictwa. Tutaj powstały i znakomicie prosperują jedyne w Polsce, unikatowe kolekcje: rolnicze, zwłaszcza z dziedziny weterynarii; przyrodnicze, przede wszystkim z zakresu ziół leczniczych; etnograficzne, głównie dotyczące ludowej architektury i popularyzacji gry na instrumentach pasterskich. Niezwykła jest też wszechstronna oraz wielokierunkowa działalność Muzeum. Na podkreślenie zasługuje żywa i bezpośrednia współpraca z licznymi ośrodkami naukowymi, zwłaszcza SGGW i placówkami muzealno - naukowymi w całym kraju.
Kazimierz Uszyński zorganizował od podstaw jedną z najciekawszych regionalnych placówek muzealnych, której zbiory i działalność osiągały poziom ogólnopolski. Idea ciechanowieckiego muzeum to swoista kontynuacja społecznikowskiej pasji, jaką w okresie międzywojennym stworzyli działacze Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.5 Towarzystwo to rozwinęło na dużą skalę ideę regionalizmu, która również dziś jest źródłem kulturotwórczych poczynań wielu organizacji oraz urodzonych społeczników. Do jakich bez wątpienia należał Kazimierz Uszyński.
Wybrane publikacje Kazimierza Uszyńskiego
Botanika dla Szkół Narodowych K. Kluka. „Biologia w Szkole", 1965.
Krzysztof Kluk i jego troska o postęp w rolnictwie. „Biologia w Szkole", 1965.
Wystawa poświęcona ochronie dóbr kultury Białostocczyzny w okresie XX-lecia PRL, „Rocznik Białostocki", T.6, 1965, s. 552-557.
Muzeum na prowincji. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" Nr 4, 1965, s.583-589.
Otwarcie Społecznego Muzeum Rolnictwa im. K. Kluka w Ciechanowcu, „Rocznik Białostocki", T.VI, 1965.
Społeczne Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu jako przykład społecznej opieki nad zabytkami, „Rocznik Białostocki", tom 8, 1967.
Muzeum Rolnictwa im. K. Kluka w Ciechanowcu. Rocznik Narodowego Muzeum Rolnictwa w Szreniawie, Tom L, 1969.
Krzysztof Kluk – życie i działalność naukowa. Rocznik Narodowego Muzeum Rolnictwa w Szreniawie, T. II, 1970.
Rozszerzenie funkcji muzeów regionalnych. „Plastyka w Szkole" Nr.6, 1970.
Skansen Mazowiecko - Podlaski przy Muzeum Rolnictwa im. K. Kluka w Ciechanowcu. „Biuletyn Informacyjny Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków", Nr.102, 1972.
Muzeum Rolnictwa im. K. Kluka w Ciechanowcu (informator). Ciechanowiec 1973.
Ksiądz Krzysztof Kluk - działalność naukowa. „NOVUM" Nr.3, 1973.
Rola muzeów terenowych w procesie wychowawczym (na przykładzie Społecznego Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu). „W kręgu wychowania przez sztukę" pod red. J. Wojnar, WSiP, Warszawa 1974.
Działalność Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu jako kontynuacja popularyzatorska idei Krzysztofa Kluka. Materiały z sesji zorganizowanej przez Zakład Historii, Nauki, Oświaty i Techniki PAN, Warszawa 1976.
Skansen Mazowiecko - Podlaski w Ciechanowcu. Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Zeszyt 22, 1976.
Formy społecznego zagospodarowania zabytkowych młynów i wiatraków. Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Zeszyt 22, 1976.
Ekspozycja skansenowska przy Muzeum Rolnictwa im. K. Kluka w Ciechanowcu, Muzea skansenowskie w Polsce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, (pod red. F. Midury), Poznań 1979.
Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu. Przewodnik po Muzeum, Warszawa 1979.
Ochrona zabytków drewnianych w 35-leciu PRL. „Ochrona Zabytków", Nr 33,1980.
Muzeum Rolnictwa im. K. Kluka w Ciechanowcu (infor¬mator). Ciechanowiec 1980.
Muzeum Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, „Muzealnictwo", Nr 25,1982.
Architekt Ignacy Felicjan Tłoczek (1902-1982) - wspomnienia pośmiertne, „Ochrona Zabytków", 1984.
Chochlew Leon: Tradycje Zielarskie, P.P. „Sztuka Polska", Białystok 1984.
Ogród roślin zdatnych do zażycia lekarskiego (wspólnie z Leonem Chochlewem). Krajowa Agencja Wydawnicza, Białystok 1987.
Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu. „Białostocczyzna", Nr 4, 1987.
Problemy współczesnego budownictwa na wsi. „Ochrona Zabytków" Nr 3, 1987.
Ks. Krzysztof Kluk, duszpasterz i uczony z Ciechanowca (1739-1796). Ciechanowiec 1996.
O ochronie kultury ludowej. „Społeczna opieka nad zabyt¬kami" (red. F. Midura). Warszawa 1997.
Rola zabytków i muzeów w tworzeniu tras ruchu turystycz¬nego. „Społeczna opieka nad zabytkami" (red. F. Midura), Warszawa 1999.
Dorobek ks. Krzysztofa Kluka w zbiorach Muzeum Rol¬nictwa w Ciechanowcu. „Analecta", Rok IX, Zeszyt 1(17),Warszawa 2000.
Z dziejów współpracy, księżnej Anny Jabłonowskiej i księ¬dza Krzysztofa Kluka.[w:] Księżna Anna z Sapiehów Jabłonowska (l728-1800). W 200 rocznicę zgonu. Siemiatycze 2001.
Spacerkiem po Muzeum im. ks. Krzysztofa Kluka (przewodnik), Ciechanowiec 2002.
Dzieje szpitala w Ciechanowcu. „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny", t. I, Ciechanowiec 2005.
Muzealnictwo skansenowskie szansą dla zabytkowego budownictwa drewnianego. „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny", t. II, Ciechanowiec 2006.
Przypisy:
1. K. Niewiarowska-Bogucka, Mecenat rodziny ossolińskich w XVIII i XIX wieku na Podlasiu, Warszawa 2004, s.30
2. K. Marszałek, „A Polska śpi na pośmiewisko mądrej Europy", Ciechanowiec 1992, wyd. II pod zmienionym tytułem: „Rady i przesłanie księdza Krzysztofa Kluka", Ciechanowiec 2004
3. M. Przyłęcki, Społeczna opieka nad zabytkami wczoraj, dziś, jutro, „Społeczna Opieka nad Zabytkami" 1999 r., s. 15
4. K. Uszyński, O ochronie kultury ludowej, „Społeczna Opieka nad Zabytkami" 1997 r. s. 144-145
5. F. Midura, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, w: „Razem w trosce o dziedzictwo", Warszawa 2006, Towarzystwo opieki nad Zabytkami.
