DAWID LANDE wybitny łódzki architekt
Mirosław Zbigniew Wojalski - Odczyt wygłoszony 6 lutego 2019 r. w Towarzystwie Opieki nad Zabytkami w Łodzi
Kamienica przy al. T. Kościuszki 12 u zbiegu z ul. 6 Sierpnia, detal
Dawid Lande
Łódzki architekt końca XIX w. i pocz. XX w. (dodajmy wybitny architekt). Niezbyt wiele wiadomo o jego życiu. Urodził się 6 kwietnia (lub 14 czerwca) 1868 r. w Łodzi. W 1886 r., po ukończeniu łódzkiej Wyższej Szkoły Rzemieślniczej [która była średnią szkołą techniczną ale otwierała drogę na studia wyższe w uczelniach rosyjskich] studiował w latach 1886-1891 w Petersburgu w Instytucie Inżynierów Cywilnych na Wydziale Architektury Dróg i Mostów, studia ukończył z dyplomem inżyniera cywilnego X klasy.
Po rocznej praktyce odbytej w Wiedniu i Berlinie (biuro architektoniczne „Keyser i Grossheim”), a także po pewnym okresie pracy w Petersburgu w ministerstwie, w 1893 r. osiadł w Łodzi i rozpoczął działalność architektoniczną, szybko zdobywając uznanie i pozycję czołowego architekta w mieście.
Związał się twórczo z Łodzią, która właśnie gwałtownie się rozwijała, gdzie finansowe możliwości bogacących się fabrykantów zapewniały dużą ilość zleceń i wysoką pozycję. Powstawały siedziby dla fabrykantów i luksusowe kamienice dla rosnącej liczby przedstawicieli palestry, lekarzy, wysokich urzędników przedsiębiorstw i spółek przemysłowych czy komunalnych.
W jego twórczości dominują dużej skali śródmiejskie kamienice o dekoracyjnych fasadach, w których chętnie stosował motywy neobarokowe i neorokokowe, bogato zdobione detalami.
Kamienica Mieczysława Pinkusa i Jakuba Lande przy al. T. Kościuszki 1
Budował też obiekty użyteczności publicznej czy banki. Pierwsze jego łódzkie projekty datowane są na 1894 r.
W 1888 r. w zachowanych, oficjalnych spisach zatwierdzanych planów budowli znajdujemy nazwiska jedynie czterech twórców: architekta miejskiego H. Majewskiego (83 projekty), architekta powiatowego L Markiewicza (25), Creuzburga (34) i G. Landau-Gutentegera (11), który rozpoczynał dopiero swoją działalność w Łodzi.
Zostały po nim pałace i wille, liczne kamienice, budynki użyteczności publicznej, np. banki, ale także pałace i wille właścicieli fabryk.
Synagogi to domena innego architekta, Gustawa Landau-Gutentegera, o którym mówiliśmy przed ponad rokiem.
Udzielał się aktywnie w środowisku zawodowym i w działaniach społecznych. W lutym 1898 r. pomagał w organizacji wystawy obrazów wypożyczonych
ze zbiorów łódzkich fabrykantów, pokazał przy tym 13 obrazów z własnego zbioru, w tym 8 obrazów Samuela Hirszenberga.
W styczniu 1900 r. wziął udział w zjeździe budowniczych w Petersburgu. W styczniu 1902 r. współorganizował w Łodzi zjazd towarzyski absolwentów petersburskiego Instytutu Inżynierów Cywilnych.
Rok później wystawiał swoje projekty w dziale architektonicznym "Wystawy Artystów Łódzkich", prezentując m.in. projekt warszawskiego domu E. Zaremby. "Na przełomie XIX i XX w. zdobył duże uznanie w Warszawie, głównie dzięki sukcesom w konkursach architektonicznych w których zdobywał I nagrody, II nagrody, wyróżnienia, zakupy. To liczne obiekty secesyjne m.in. Dom Spokornego".
Kamienica Jakuba Braunera przy al. T. Kościuszki 29
Do ważnych i ciekawych obiektów architektonicznych wybudowanych według projektów Dawida Landego głównie w Łodzi (wybudował ok. 200 obiektów w Łodzi i kilkanaście poza Łodzią) należą m.in.:
* 1894 Kamienica Mieczysława Pinkusa i Jakuba Lande przy ul. Spacerowej 1 (al. T. Kościuszki 1);
* 1894 Kamienica przy ul. Zielonej 3;
* 1895 Kamienica przy ul. Piotrkowskiej 35
* 1895 Kamienica przy al. Spacerowej 36, na rogu Andrzeja, obiekt o dużej skali, podobny do kamienicy przy al. T. Kościuszki 1, z narożną kopułą, zdobiony motywami rokokowymi;
* 1896-1897 Luksusowa neorokokowa kamienica przy al. T. Kościuszki 21 (kamienica Nissena Rosenbluma) wyjątkowo efektowny przykład dekoracji fasady elementami rokokowymi, zwieńczenie z grupą rzeźbiarską zostało usunięte; mieścił przed wojną m.in. gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej, Towarzystwo Hazomir a po wojnie Wyższą Szkołę Pedagogiczną;
* 1896 Kamienica Jakuba Braunera przy al. Spacerowej 29;
* 1896-97 kamienica E. Kindermana przy ul. Piotrkowskiej 85
* 1897 kamienica H. Sachsa przy ul. Piotrkowskiej 107 przebudowa z ukształtowaniem nowej fasady;
Kamienica H. Sachsa przy ul. Piotrkowskiej 107
* 1897 Kamienica Michała Kipera przy ul. Gdańskiej 42 (dawniej Długiej) w stylu neobarokowym;
* 1897 Kamienica Dawida Sendrowi cza przy ul. Piotrkowskiej 12 elewacje o motywach neogotyckich i manierystyczno-renesansowych;
* 1897 Dom handlowy na dziedzińcu domów przy ul. Piotrkowskiej 114/116 [z pewnością nie synagoga, jak twierdzą niektórzy autorzy];
* 1897 Piotrkowska 53 kamienica Hermana Konsztadta utrzymana w stylu wybujałego baroku;
Pałacyk Reinharda Bennicha przy ul. Gdańskiej 89,
* 1898 Piotrkowska 143 d. dom pabianickiej firmy Kruche-Ender fasada o formach renesansowych i gotyckich z unikatową dekoracją malarską (rozbudowana w latach 1923-24);
* 1899 Kamienica B. Zejberta przy ul. Piotr kowskiej 19 przebudowa fasady w stylu angielskiego neogotyku (niektóre źródła internetowe przypisują błędnie przebudowę Gustawowi Landau-Getentegerowi), pierwotnie był to dom Abrama Lubińskiego z 1872 r.;
* 1899-1901 Przebudowa i powiększenie d. willi Arnolda Stillera i Juliusza Bielszowskiego przy ul. Jaracza 45, bardzo eleganckiej siedziby fabrykantów,
* 1900-1903 Budynek Poczty Głównej przy ul. Tuwima 38 (dawniej Przejazd), u zbiegu z ul. J. Kilińskiego, według projektu rosyjskiego architekta Michała Boczarowa, który Dawid Lande na miejscu adaptował dla łódzkich potrzeb. Pierwszy obiekt użyteczności publicznej w Łodzi wybudowany za pieniądze państwa rosyjskiego;
Kamienica ul. Piotrkowska 12, fragment elewacji
* 1902 prawdopodobnie on projektował neorokokowy, luksusowy dom czynszowy przy al. T. Kościuszki 12;
* 1903 przy ul. Długiej (obecnie Gdańska) 89. Dom niemieckiego przemysłowca Reinharda Bennicha, z czysto secesyjną dekoracją elewacji, to - jedyny jaki zrealizował w Łodzi - secesyjny obiekt, tzw. pałacyk pod sowami;
* 1903 i 1911 Grand Hotel przy ul. Piotrkowskiej 72. Początkowo budynek mieścił fabrykę włókienniczą Ludwika Meyera. Przebudowany na hotel w latach 1887-1888;
* 1905-1908 Bank Państwa przy al. T. Kościuszki 14, obecnie oddział NBP w Łodzi;
Poczta Główna ul. J. Tuwima 38 róg ul. J. Kilińskiego
* 1909-1911 Hotel Bristol gmach na rogu ul. Zachodniej i Zawadzkiej (ob. Próchnika), powstały w 2 fazach, obecnie istnieje tylko jedna część budynku pełniąca odmienne funkcje, przychodni lekarskiej (Próchnika 11);
* 1910 kamienica M. Briksa przy ul. G. Narutowicza 42 fasada neoklasycystyczna;
* 1910-1912 prawdopodobnie projektował pałacyk Elektrowni Łódzkiej (dom dla dyrektora elektrowni) przy ul. Gdańskiej 107, malownicza willa z dekoracjami wczesnego modernizmu, na nieregularnym planie, z wysokim dachem i szczytami, z wieżyczką z boku, mieszczącą klatkę schodową na planie koła. Ciekawy witraż na klatce schodowej;
* 1911 przebudowa kamienicy R. Schweikerta przy ul. Piotrkowskiej 56 nadbudowa oraz nowe ukształtowanie fasady z wprowadzeniem elementów rzeźbiarskich.
Potem była długa 12 - letnia przerwa w działalności zawodowej spowodowana zapewne kłopotami ze zdrowiem.
* 1922-1924 kamienica Henryka Birnbauma przy ul. Piotrkowskiej 258/260 neorenesansowa z lat 1893-1895, przebudowana całkowicie na siedzibę Spółki Akcyjnej “Dąbrówka”; dom współcześ nie zburzony, jako zabytkowy odbudowany i przekazany w użytkowanie Instytutowi Europejskiemu;
* 1923-1928 Bank Gospodarstwa Krajowego w Łodzi przy al. T. Kościuszki 63, kameralny budynek o fasadzie w stylu klasycyzmu akademickiego;
* 1923-1925 budynek dyrekcji Elektrowni Łódzkiej przy ul. Przejazd (ob. ul. J. Tuwima) 58, pierwotny projekt Kazimierza Stebelskiego przekształcony chyba ze względów oszczędnościowych, architektura o uproszczonych formach renesansowych, hol kasowy “marmurowy” o bogatym wystroju.
Hotel Polonia przy ul. G. Narutowicza, drugi budynek w prawo to kamienica M. Briksa
W latach 20. XX w., w okresie Polski niepodległej (zmarł ponad 90 lat temu) obdarzany był wielkim szacunkiem jako nestor architektury łódzkiej. Powierzano mu projektowanie pewnych znaczących gmachów, a wyrazem uznania był jego udział w jury konkursów
* na projekt Domu Ludowego (1925 r),
* na szpital Czerwonego Krzyża (1927 r.)
* na rozwiązanie urbanistyczne osiedla mieszka niowego na Polesiu Konstantynowskim (1928 r.) obecnie osiedle im Józefa Montwiłła-Mireckiego.
Siedziba BGK przy al. T. Kościuszki 63
Był członkiem zarządów: Towarzystwa Szkoły im. Elizy Orzeszkowej, Łódzkiego Żydowskiego Towarzystwa Dobroczynności, oddziału łódzkiego Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego, akcjonariuszem Towarzystwa Kredytowego m. Łodzi, wiceprezesem Koła Techników i Architektów w Łodzi.
Posiadał znaczną kolekcję malarstwa polskiego i obcego.
Zmarł 10 września 1928 r. w Karlsbadzie (ob. Karlowe Wary) pochowany 21 września na cmentarzu żydowskim “nowym” przy ul. Brackiej.
Źródła informacji:
- Krzysztof Stefański Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta (do 1939 roku), Łódź 2009, s. 99-102,
- Andrzej Kempa, Marek Szukalak Żydzi dawnej Łodzi słownik biograficzny t. I s. 95
- Jacek Strzałkowski Architekci i budowniczo wie w Łodzi do 1944 roku 1997
- Krzysztof Stefański Atlas architektury dawnej Łodzi 2003
- Andrzej Majer Architekci łódzcy Dawid Lande i Gustaw Landau-Gutenteger [w:] Sztuka łódzka. Materiały sesji naukowej Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki PWN 1977 s. 43-50
- Judyta Badowska Dawid Lande - architekt łódzki [w]: Sztuka w Łodzi 2, s. 97-102, 2003 sesja SHS w 2001 r.
- Na okładce i stronie tytułowej neogotycka kamienica przy ul. Piotrkowskiej 19
W dniu 6 lutego 2019 Mirosław Zbigniew Wojalski został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, a 3 społecznych opiekunów zabytków i Widzewska Galeria Ekslibrisu zostało uhonorowanych Odznaką Honorową “Zasłużony dla Kultury Polskiej”
Zdjęcia autorstwa Mirosława Zbigniewa Wojalskiego, niektóre to barwne przeźrocza sprzed lat, za ich zdigitalizowanie dziękuję serdecznie Prezesowi KFK ZG Jerzemu Maciejewskiemu Widzewska Oficyna Wydawnicza ZORA w Łodzi istnieje od 1992 r.
Logo autorstwa Kazimierza Zbigniewa Łońskiego
ZORA ISBN 978-83-88638-88-6
Siedziba BGK przy al. T. Kościuszki 63
